راههای تقویت دست ‌ورزی کودکان چیست؟ معرفی انواع کتاب و بازی

دست ورزی به مجموعه‌ای از توانایی‌ها و تکنیک‌ها اشاره دارد که به وسیله دست انجام می‌شود و این توانایی‌ها در انجام امور مختلف، مانند کارهایی که به دقت و ظرافت نیاز دارند هنرهای دستی و فعالیت‌های یدی به چشم می‌آید. این مهارت مواردی هم‌چون دقت و تناسب حرکتی،  تنظیم دقیق قوس و فشار دست، سرعت عمل دست و هماهنگی چشم و دست را شامل می‌شود.
در این یادداشت تلاش می‌کنیم تا راههای تقویت دست ورزی کودکان را معرفی کنیم. البته پیش از آن لازم است برای فهم بهتر موضوع به علل اهمیت پرورش این مهارت در کودکان بپردازیم.

تقویت مهارت دست ورزی در کودکان اهمیت بسیاری دارد. در ادامه به برخی از دلایل این اهمیت اشاره می‌شود:

1. توسعه مهارت‌های حرکتی: تمرین دست ورزی باعث توسعه و بهبود مهارت‌های حرکتی عضلات دست، قدرت پنجه‌گیری، تناسب و هماهنگی حرکتی می‌شود. تقویت مهارت‌های دست ورزی هم‌چنین به بچه‌ها کمک می‌کند تا هماهنگی بین چشم و دست خود را تقویت کنند.
2. تقویت عضلات دست: تمرین‌هایی مانند نوشتن، بریدن کاغذ، خیاطی و بافتن منجر به تقویت عضلات دست می‌شود. عضلاتِ دستِ قوی و قابل کنترل به بچه‌ها در انجام وظایف روزمره مانند بستن گره، بستن دکمه و استفاده از قلم در نوشتن کمک می‌کند.
3. ارتباط با محیط اطراف: با تقویت مهارت‌های دست ورزی، بچه‌ها قادر خواهند بود بهتر با محیط اطراف خود تعامل کنند. این مهارت‌ها شامل آشنایی با ابزارهای دستی، توانایی استفاده از لوازم التحریر، نوشتن و خواندن نمادها و تصاویر است.
4. تقویت مهارت‌های شناختی: تمرین دست ورزی باعث تقویت مهارت‌های شناختی بچه‌ها می‌شود. به عنوان مثال، نوشتن و طراحی کمک می‌کند تا تمرکز، توجه، حافظه و قوه تخیل بچه‌ها تقویت شود.
5. افزایش خلاقیت: تمرین مهارت‌های دست ورزی می‌تواند خلاقیت کودکان را افزایش دهد.

نقاشی‌ و رنگ‌آمیزی

رنگ‌آمیزی و نقاشی‌ یکی از راه‌ های تقویت دست ورزی کودکان است. بیشتر کودکان از نقاشی‌کشیدن لذت می‌برند. نقاشی عرصه آزاد تخیل است. بنابراین نقاشی‌کردن علاوه بر این که مهارت‌های دستی کودکان را تقویت می‌کند، قوه خیال و درنتیجه خلاقیت کودکان را نیز پرورش می‌دهد.

کتاب‌های کار دست ‌ورزی

خرید کتاب کودک و بالاخص استفاده از کتاب‌های کار کودکان، یکی از بهترین روش‌ها برای تقویت مهارت دست ورزی در کودکان، است. کتاب کار به دسته‌ای از کتاب‌ها اطلاق می‌شود که تمرین‌محورند و با روش بازی و سرگرمی مهارتی را در کودکان تقویت می‌کنند. کتاب‌های کار بر اساس نوع مهارتی که تقویت می‌کنند، انواع مختلفی دارند.

برخی از کتاب‎‌های کار، کتاب‌های کار دست‌ ورزی هستند که هدف اصلی آن‌ها تقویت مهارت‌های دستی کودکان از طریق بریدن، چسباندن، کاردستی درست‌کردن و رنگ‌کردن است. بهترین نمونه‌های این نوع کتاب کار که امروزه بسیار هم بین بچه‌ها محبوب و  پرمخاطب شده‌اند، عبارت است از:

کتاب کار کومن

کتاب‌ های کار کومن از نشر نردبان کتاب‌هایی هستند اختصاصا برای تقویت  دست‌ ورزی کودکان دو تا ۶ ساله. این مجموعه کتاب‌هایش را در سه رده‌بندی سنی مختلف ارائه کرده است: کتاب‌های کار ۲ سال به بالا، کتاب‌های کار ۳ تا ۵ سال و کتاب‌های ۴ تا ۶ سال. این کتاب‌ها شامل تمرینات بریدن، تا زدن، چسباندن، رنگ‌کردن و کاردستی‌درست‌کردن هستند.

قیچی و چسب و مداد

مجموعه قیچی و چسب و مداد، مجموعه‌ای است ۵ جلدی برای تقویت مهارت‌های دست ورزی کودکان پیش‌دبستانی. این مجموعه همان‌طور که از نامش پیداست، مهارت‌هایی مانند بریدن و چسباندن و نقاشی‌کشیدن را آموزش می‌دهد. استفاده از این کتاب‌ها از بهترین راههای تقویت دست ورزی کودکان به حساب می‌آید.

نوع دیگر کتاب‌های کار، کتاب کار تقویت هوش هستند. در این کتاب‌ها با هدف پرورش ابعاد مختلف هوش شناختی، تمریناتی گنجانده شده است. این تمرینات شامل فعالیت‌هایی برای تقویت انواع تمرکز (پایدار، انتخابی، انعطاف‌پذیرو تمرکز تقسیم‌شده)، حافظه، یادگیری، ادراک فضایی، استدلال قیاسی، تفکر منطقی و …است. برخی از کتاب‌های این دسته عبارتند از:

کودک باهوش من

مجموعه کودک باهوش من مجموعه‌ای  برای تقویت هوش کودکان ۲ تا ۵ ساله از نشر کتاب پرنده است. این مجموعه ۶ جلد دارد که ۵ جلد آن کتاب کار کودکان و ۱ جلد هم برای مطالعه والدین است. این مجموعه شامل تمریناتی برای تقویت مهارت‌های کلامی، ریاضی، خلاقیت و توجه و تمرکز کودکان است.

باشگاه مغز کودکان

مجموعه باشگاه مغز کودکان مجموعه‌ای سه‌جلدی برای کودکان ۴ تا ۸ ساله است. این مجموعه انواع مهارت‌های شناختی کودکان از جمله توجه و تمرکز، حافظه، توالی منطقی و ادراک فضایی را تقویت می‌کند.

کتاب‌های کار پیش از دبستان نوع دیگری از کتاب کار هستند. این کتاب‌ها حاوی تمریناتی است برای آماده‌سازی بچه‎‌ها برای ورود به مدرسه و انجام تکالیف درسی. این تمرینات شامل شناخت الفبا، شناخت اعداد و ریاضی، لوحه‌نویسی و مهارت‌های نوشتاری به کمک بازی و سرگرمی است. در ادامه به تعدادی از کتاب‌های این دسته اشاره می‌شود:

حواستو جمع کن

مجموعه شناخته‌شده و نسبتا قدیمی «حواستو جمع کن» از نمونه این کتاب‌های کار است. این مجموعه ۲۴ جلد دارد که جلدهای ۱ تا ۱۲ آن برای کودکان ۳ و ۴ ساله مناسب است و جلدهای ۱۳ تا ۲۴ آن مخصوص کودکان ۵ و ۶ ساله است. این مجموعه شامل تمریناتی برای نوشتن حروف، لوحه نویسی، تمرین شمارش و ریاضی، تمرین علوم و شناخت پدیده‌ها و کتاب‌های تمرین خلاقیت است.

مجموعه پیش از دبستان نشر نردبان

این مجموعه شامل کتاب مهارت نوشتن،  زبان‌آموزی، مهارت‌های ریاضی و مهارت‌های علوم است. کتاب‌های این مجموعه سطح‌بندی شده است و برای کودکان ۳ تا ۶ ساله کتاب دارد.

البته ناگفته نماند که  مرز کاملا مشخصی بین این سه دسته‌ کتاب کار وجود ندارد و هر دسته اهداف سایر دسته‌ها را اگرچه به عنوان هدفی فرعی دنبال می‌کند. برای مثال کتاب‌های کار تقویت هوش،  از آنجاکه با رسم خطوط و اشکال انجام می‌شود،  از راههای تقویت دست ورزی کودکان نیز هستند.  همچنین از آنجا که ریاضی و شمارش نیز یکی از ابعاد هوش شناختی است، این کتاب‌ها مهارت‌های پیش از دبستان را نیز تقویت می‌کنند. از طرفی کتاب‌هایی که در دسته کتاب کار دست ‌ورزی جای‌گرفته‌اند نیز صرفا شامل بریدن و چسباندن نیستند. با فرمان‌هایی نظیر «سه گل را بِبُر و به قسمت شماره ۵ بچسبان»، به نوعی ریاضی‌آموز نیز هست.

نمونه بارز دیگر رنگ‌آمیزی است که به عنوان فعالیتی برای تقویت مهارت دست‌ ورزی تقریبا در همه انواع کتاب‌کار موجود است.

بازی‌های فکری و اسباب‌بازی‌ها

یکی دیگر از روش‌های تقویت مهارت دست ‌ورزی در کودکان  بازی‌های فکری‌حرکتی است. نوعی از بازی‌های فکری، نیازمند سرعتِ عمل توام با دقت است. این نوع بازی‌ها به‌واسطه نیازی که به سرعت عمل دست‌ها دارد، نیازمند ظرافت توأم با دقت است. به همین دلیل این نوع بازی‌ها می‌توانند به انعطاف‌پذیری هرچه بیش‌تر مچ و انگشتان دست، تقویت هماهنگی چشم و دست و همچنین خلاقیت در استفاده از  دست‌ها شوند.

هم‌چنین بازی‌های ساختمانی نظیر انواع لگوها و بلاک‌ها نیز به کودکان کمک می‌کنند تا دقت و تنظیم حرکات دستی خود را بهبود بخشند.

استفاده از پازل‌ها نیز در پرورش بهتر مهارت‌های دستی کودکان  کاملا موثر است و آن‌ها را در ترکیب قطعات کوچک و ساختاردهی ذهنی یاری می‌کند. این فعالیت همچنین  هماهنگی بین چشم و دست کودکان را تقویت می‌کند.

اسباب‌‌بازی‌ها و بازی‌های فکری گروه سنی ۰ تا ۳ سال به‌خصوص، عمدتا با هدف تقویت مهارت‌های دستی کودکان نوپا طراحی می‌شوند.

بازی‌های حرکتی

بازی‌های جنبشی یکی دیگر از راههای تقویت دست ورزی کودکان است. انواع ورزش‌ها نظیر بسکتبال، تنیس روی میز، هندبال و همچنین بازی‌هایی نظیر فوتبال‌دستی می‌توانند به تقویت عضلات دست و درنتیجه بهبود مهارت‌های دستی کمک کنند. همچنین این نوع بازی‌های حرکتی، هماهنگی بین چشم و دست را تقویت می‌کنند و نیز در سطوح حرفه‌ای تر از آنجا که برخی تکنیک‌های ورزشی نیازمند حرکات ظریف‌تری در لمس و ضربه‌زنی است ، این دسته از ورزش‌ها و بازی‌ها می‌توانند به تقویت مهارت‌های دستی بسیار کمک کنند.

کاردستی

درست‌کردن کاردستی یکی دیگر از راههای تقویت دست ‌ورزی کودکان است. کاردستی درست‌کردن علاوه بر تقویت مهارت‌های دستی بچه‌ها، خلاقیت، تخیل و روحیه حل مساله را نیز درآنان پرورش می‌دهد. همچنین این عمل ساده به دلیل تقویت روحیه صبر و خویشتن‌داری، هوش اخلاقی را نیز بالا می‌برد. برای مثال کافی است انتظار کودک برای خشک‌شدن چسب را تصور کنید تا به فهم بهتر موضوع دست یابید.

یکی از پیشنهاداتی که دراین زمینه می‌شود این است که کاردستی‌درست کردن را به یک رسم در خانواده خود تبدیل کنید. برای مثال همه اعضای خانواده و به خصوص کودکان مکلف باشند، برای تولد یا هدیه هر مناسبت دیگری،  دست‌کم در کنار هدیه اصلی، کاردستی هدیه دهند. این کار علاوه بر این‌که مهارت‌های چندگانه دست ‌ورزی، خلاقیت، حل مساله و نیز هوش اخلاقی کودکان را تقویت می‌کند، در بهبود روابط بین اعضای خانواده و ایجاد حس تعلق کودکان هم بسیار مؤثر است.

خمیر بازی

خمیربازی یکی از بهترین روش‌های تقویت مهارت‌ دست ورزی در کودکان است. خمیر به جهت حالت‌پذیری‌ای که دارد، برای تقویت عضلات دست و انگشتان کوچک بچه‌ها بسیار گزینه مناسبی است. خمیربازی علاوه بر تقویت دست ورزی کودک، تخیل او را نیز تقویت می‌کند. همچنین خمیر به جهت خاصیت ارتجاعی و شکل‌پذیری‌‌اش از طریق ساخت اشکال مختلف، کودکان را با قواعد هندسی نیز آشنا می‌کند. تصویرسازی خلاقانه یکی دیگر از مواهب بازی با خمیر است.

خیاطی و دوخت‌ودوز

آشنایی کودکان با زیپ، دکمه، نخ و سوزن و قیچی البته با نظارت والدین نه‌تنها بی‌ضرر بلکه بسیار مفید است. این قبیل فعالیت‌ها نه تنها موجب تقویت دست ورزی کودکان می‌شود، بلکه  اصولا والدینی که کودکان خود را مستقل پرورش می‌دهند و از همان سنین نوپایی اجازه می‌دهند کودک تا جایی که می‌تواند خودش امور شخصی‌اش را انجام دهد، موجب تقویت اعتمادبه‌نفس فرزند خود می‌شوند.

بنابراین  همین که کودکتان توانست خودش لباسش را بپوشد، اجازه دهید، با بستن دکمه و زیپ نیز آشنا شود و در سنین بالاتر بستن بند کفش را به او بیاموزید و همین که زمانش رسید، با آموزش دوخت‌ودوز ساده، به او اعتمادبه‌نفس بدهید.

در این یادداشت تلاش کردیم راههای تقویت دست ورزی کودکان و دلایل اهمیت این موضوع را شرح دهیم. امیدوارم با به‌کارگیری این روش‌ها و دیگر روش‌های محتمل، در آینده شاهد نسلی خلاق‌تر، باهوش‌تر،کارآمدتر و با عزت نفس بیشتر باشیم.