که خود را ملزم به انجام آن بدانیم.
کارشناسان برترِ حوزه احکامِ دین؛ یعنی مراجع عظام تقلید با استفاده از آیه ۴۱ سوره انفال و روایات متعددی که
در این باره به ما رسیده است وجود چنین حکم و وظیفه ای را با عنوان وجوب پرداخت خمس ثابت
می کنند .
یکی از واجبات مهم مالی در اسلام که در دسته فروعات دین قرار می گیرد خمس است.
خمس نیز به مانند دیگر واجبات عبادی سه بحث مهم را به همراه دارد: چرا خمس واجب است؟ (دلیل این
حکم) خمس در دنیا و آخرت چه آثاری دارد؟ (حکمت این حکم) احکام عملی خمس چیست؟ (وظیفه مکلف در مورد
این حکم) چرا خمس واجب است؟ در پاسخ به این سوال با قاطعیت تمام می گوییم که ما دلیل قریب
به اتفاق احکام شرعی را نمی دانیم.
ما بنده خداییم و او خالق و پروردگار ما؛ آنچه مهم است درک این رابطه و اینکه ما وظیفه داریم
دستوراتی را که او می فرماید بی کم و کاست انجام دهیم و آنچه مهم نیست این است که چرا
او چنین دستوری داده است؛ شاید برای همین باشد که دلیل یا همان چرایی اکثر قریب به اتفاق فروعات دین
بیان نشده است.[۱] درباره خمس، همین که ثابت شود این دستور از سوی خداوند متعال صادر شده است برای ما
بندگان، کافی است که خود را ملزم به انجام آن بدانیم.
کارشناسان برترِ حوزه احکامِ دین؛ یعنی مراجع عظام تقلید با استفاده از آیه ۴۱ سوره انفال و روایات متعددی که
در این باره به ما رسیده است[۲] وجود چنین حکم و وظیفه ای را با عنوان وجوب پرداخت خمس ثابت
می کنند.
حکمت وجوب خمس چیست؟ و اما درباره حکمت خمس یا همان آثار دنیوی و اخروی آن، روایتهای متعددی وجود دارد
که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می شود: ۱٫
تامین هزینه هایی که رهبر جامعه اسلامی برای پیشبرد و اداره نظام اسلامی به آن نیاز دارد؛ برای همین در
روایت از خمس به عنوان «وجه الاماره» یاد شده است.[۳] ۲٫
گشایش روزی و از بین رفتن گناهان: در نامه امام رضا علیه السلام به یکی از یارانش آمده است: انّ
اخراجَه(خمس) مفتاحُ رزقِکم و تمحیصُ ذنوبکم ؛ پرداخت خمس کلید روزی شما و پاک کننده گناهان شماست.[۴] احکام عملی خمس
آنچه به ما به عنوان مکلَّف و بنده پروردگار عالم، مربوط می شود این است که بدانیم وظیفه ما در
قبال این حکم چیست؟ به عبارت دیگر در موضوع خمس، آنچه برای ما مهم است دانستن احکام خمس است؛ اینکه
چه وقت خمس، واجب می شود؟ چه مقدار باید پرداخت کرد؟ آن را به چه کسی تحویل داد؟ و …
دانستن یا ندانستن آن دو موضوع نخست نه چیزی به وظیفه ما اضافه می کند و نه چیزی از آن
می کاهد و نه وظیفه ما را تغییر می دهد.
ما وظیفه داریم اولین روزی که اولین درآمد را کسب کردیم به عنوان سررسید سال خمسی خود قرار دهیم.
سال بعد در همین تاریخ، یک پنجم از در آمد این یک سال را که باقی مانده است را به
عنوان خمس جدا کرده و با نیت انجام وظیفه شرعی قربهً الی الله به حاکم شرع یا یکی از نمایندگان
او تحویل دهیم.[۵] اگر هم چیزی اضافه نیامده بود که هیچ.
البته تعبیر دقیق تر این است که بگوییم از همان ابتدا، یک پنجم درآمد، مالِ خدا و رسولش و…
است و تنها چهار پنجم آن، مالِ کسی است که آن را به دست آورده است.[۶] ولی اهل بیت علیهم
السلام که سخنگوی خدا بر روی زمین هستند این اجازه را داده اند که تا این یک پنجم ها، صرف
هزینه های جاری زندگی شود و اگر در پایان سال خمسی، چیزی از آن اضافه آمد، خمسش پرداخت شود.[۷] این
بسیار مختصر، چکیده ای از بحث خمس بود و گرنه احکام و پرسش و پاسخ های مربوط به آن، با
توجه به اختلاف مبنایی که مراجع عظام تقلید در برخی فروعات آن دارند بسیار بیش از این است و افراد
وظیفه دارند، پاسخ مسائل و احکامی را که با آن سر و کار دارند از عالمان دین و یا کتاب
هایی که در این باره نوشته شده است جویا شوند.[۸] وظیفه کسی که خمس می دهد و کسی که خمس
را می گیرد وقتی خمس را از باقیمانده در آمد سال، جدا کرده و به نیت انجام وظیفه شرعی (قربهً
الی الله) به حاکم شرع (بی واسطه و یا به واسطه نمایندگان او) تقدیم کردیم؛ ما وظیفه مان را انجام
داده ایم و تکلیفی دیگر در این باره نداریم.
از اینجا به بعد، تکلیفِ حاکم شرع آغاز می شود.
او خمس گرفته شده را به دو قسمت مساوی تقسیم می کند نیمی از آن، سهم سادات فقیر و نیازمند
است که باید به آنها برساند؛ نیم دیگر، سهم امام معصوم علیهم السلام است که او وظیفه دارد به عنوان
نایب عام آن حضرت، آن را در هر چه که مصلحت دین اقتضا می کند هزینه کند.
درباره به مصرف رساندن خمس سه نظر وجود دارد: الف.
افراد تمام خمس مال شان (سهم امام و سهم سادات) را به ولی امر مسلمین تحویل دهند و او مکلف
است که سهم هر یک را در جای خودش مصرف کند.(سهم سادات به سادات فقیر بدهد و سهم امام در
مصالح دین مصرف کند) [۹] بنابر این نظر اگر کسی خواست خودش سهم امام را در مصالح دین مصرف کند
و یا سهم سادات نیازمند را به آنها بدهد باید ابتدا از ایشان یا نمایندگانشان اجازه بگیرد و بعد اقدام
به مصرف خمس نماید.
ب.
سهم امام (نصف خمس) را به مرجع تقلید خود دهد؛ ولی در سهم سادات (نصف دیگر) احتیاط واجب این است
که آن را هم مرجع تقلید خود تحویل دهد.[۱۰] بنابر این نظر هم، کسی که می خواهد خود سهم امام
را در مصالح دین مصرف کند باید از مرجع خود اجازه بگیرد و اگر می خواهد سهم سادات را خودش
به آنها بدهد احتیاط واجب است که از مرجع خود کسب اجازه نماید.
د.
سهم امام (نصف خمس) را به مرجع تقلید خود دهد؛ ولی در دادن سهم سادات (نصف دیگر) به سادات فقیر
و نیازمند احتیاجی به اجازه مرجع تقلید نمی باشد.[۱۱] بنا بر این نظر هم، افراد برای مصرف سهم امام در
مصالح دین باید از مرجع تقلید خود اجازه بگیرند ولی در دادن سهم سادات به سادات نیازمند و فقیر احتیاجی
به کسب اجازه از مرجع تقلید نمی باشد.
پاسخ به یک شبهه پرتکرار با توجه به آنچه بیان شد ارزش، جایگاه و نیز پاسخ سخنانی اینگونه نیز روشن
می شود که گفته می شود: «اگر فلسفه خمس، کمک به قشر ضعیف جامعه است، چرا ما باید دست رنجمان
را بدهیم به آخوندها!!! خودمان می رویم برای مستمندان و فقیرانی که می شناسیم خرجش می کنیم.
اصلا خیریه درست می کنیم.
اینطوری اطمینانش بیشتر نیست؟» ما در مقام پاسخ، فقط در چند بند، خلاصه ای از آنچه بیان شد را تکرار
می کنیم: ۱٫
فلسفه خمس کمک به قشر ضعیف جامعه نیست.
۲٫
خمس درآمد، اصلا جزء دارایی های فرد نیست.
بی اطلاعی از این مهم سبب شده تا برخی، جدا کردن خمس را جدا کردن یک پنجم از «مال خود»
تصور کنند و پرداخت آن را لطفی به گیرنده خمس؛ در حالی که پرداخت خمس جداکردن مال دیگران از مال
خود و برگرداندن بی منت آن به صاحبش است.
اگر منتی هم هست از سوی صاحب خمس بر این فرد است که اجازه داده مالش پیش این شخص بماند
و او مصرف کند و در پایان سال خمسی اگر چیزی زیاد آمد به او برگرداند.
۳٫
به غیر از مجتهدین جامع الشرایط کسی گیرنده خمس نیست که ایشان هم آن را تنها در اموری مصرف می
کنند که شرع مقدس جایز می داند و کسی حق استفاده شخصی از آن را ندارد.
۴٫
دادن خمس به مستمندان و نیازمندان واقعی با کسب اجازه از مراجع معظم تقلید جایز است.
پی نوشت: ۱٫
پیش از این در چند مقاله به بحث چرایی احکام پرداخته ایم که علاقه مندان می توانند به آن مقالات
مراجعه کنند.
مانند مقاله «دلیل عقلی برای احکام شرعی» ۲٫
ر.ک به وسایل الشیعه، ابواب ما یجب فیه الخمس ۳٫
وسایل الشیعه، ج۶، کتاب الخمس، باب۲، ح۱۲ ۴٫
همان، ابواب الانفال، باب۳، ح۲ ۵٫
منظور از حاکم شرع ولی امر مسلمین است؛ اما اگر فردی خمس خود را به مرجع تقلیدش هم بدهد وظیفه
اش را انجام داده است.
۶٫
آیه ۴۱/ انفال نیز بر این معنا دلالت دارد زیرا می فرماید : أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ
وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیل: هر فایده ای که به دست می آورید
یک پنجم آن مال خدا و رسولش و …
است.
۷٫
امام جواد ع فرمود: الخمس بعد المۆونه ؛ خمس بعد از مخارج و نیازمندی های زندگی واجب می شود.
تهذیب ۴/۱۲۳ ۸٫
بررسی تاریخی و فقهی خمس؛ پرسش ها و پاسخ ها احکام خمس؛ روش محاسبه خمس نمونه هایی از این دست
هستند.
۹٫
مقام معظم رهبری اجوبهالاستفتائات س۱۰۰۴ ۱۰٫
آیات عظام فاضل ره، بهجت ره، نوری، مکارم و وحید؛ توضیح المسائل مراجع ۱۱٫
آیات عظام تبریزی ره، سیستانی و صافی؛ توضیح المسائل مراجع منبع : تبیان
تزئینات زیبای شب یلدا و میوه آرایی 
